یادداشت هایی پراکنده یک دانشجوی دکترای انتروپولوژی
با موتر انتحار می کنند و شاگردان مکتب را می کشند و بعد با هاوان و خمپاره منطقه را هدف قرار می دهند. قلبم خونین است. جنایت تا به این حد! وقاحت این فاجعه آنقدر کلان است که نمی شود به زبان آورد. فقط می شود خشمگین شد و از ناتوانی پی هم گریست.
امروز به صورت اتفاقی به وبسایت اطلاعات روز رفتم و به مطلب علی کریمی تحت عنوان "چگونه زبان و کلمات، خلق فاجعه را در نظام‌های فاشیسم و بنیادگرا ساده‌سازی می‌کند؟" برخوردم. او به موضوع مهمی اشاره کرده است و آن اینکه کلمات می تواند فاجعه خلق کند. اما من فکر می کنم تصویر کلی اگر از دست نرفته باشد حداقل واضح نیست. آن تصویر کلی این است که زبان به تنهایی نمی تواند آدم ها را به کشتارگاه ببرد. کلمات به تنهایی نمی تواند فاجعه خلق کند. ولی وقتی کلمات و زبان بصورت منظم و ساختارمند در چنبرهء یک ایدیالوژی مخرب و نفرت انگیز به کار برده شود، کشتار یک نفر نه بلکه ده ها هزار نفر هم امکان پذیر بنظر می رسد.
به عنوان نمونه، به کلمات "مرتد"، "کافر"، "رافضی"، "جاسوس" و کلمات دیگر از این قبیل که همیشه علیه هزاره ها استفاده می شود نگاه کنید. این کلمات بار هنگفتی تاریخی دارد. در اسلام وقتی کسی "مرتد" خوانده می شود، خون آن نفر اگر کشته شود مباح است. این واژه ها را من "ابزارهای مرگ" می نامم چون آنقدر مرگ انسانها را عادی کرده است که حتی یک نفر عادی هم وقتی بشنود که فلانی مرتد است دست به قتل می زند. صدها نمونه وجود دارد، یکی از آنها قتل فرخنده ملکزاده در شاه دو شمشیره است که در مارچ 2015 اتفاق افتاد.
بصورت تاریخی، هزاره ها همیشه با ایدیالوژی مرگ آور دینی دست و پنجه نرم کرده اند. وقتی مولوی های پشتون فتوای کافر بودن هزاره ها را برای عبدالرحمن خان (در سالهای بین 1888-1893 که منجر به نابودی %62 از جمعیت هزاره ها شد) صادر کرد، اکثر پشتون ها به پاه خواستند تا با کشتن هزاره ها غازی شوند. واژه کافر برخواسته از یک ایدیالوژی است که زبان تنها وسیله آن است. کلمات مرتد، رافضی و جاسوس هم به همین مقیاس. این ایدیالوژی است که نفرت و شر را عادی سازی یا درونی سازی می کند. هانا آرنت، مورد آیشمن را هم در همین کانتکست بحث می کند.
میدانید که آرنت در دادگاهی که آیشمن محاکمه می شد شرکت کرد. این محاکمه در اسرائیل اتفاق افتاد. سوالی که در برابر هانا آرنت قرار گرفت این بود که چطور شر به یک امر مبتذل و یا پیش پاه افتاده تبدیل می شود. این بیشتر یک سوال فلسفی بود تا جامعه شناختی. او با این سوال می خواست موضوع عادی سازی نفرت و شر را توضیح بدهد اما بیان آن مقدور نبود جزء از طریق مفهوم سازی. بدین خاطر، مفهوم "ابتذال شر" و یا "پیش پاه افتادگی شر" که یکی از دو مفاهم مهم کلیدی است در کنار تاریخ بیشترین بخش از کتابش را که در مورد دادگاهی شدن آیشمن نوشت، دربر میگیرد.
موضوع دیگری که کریمی بحث می کند خلق افراد بدون تفکر توسط نظام های بنیادگرا و ایدیالوژیک است. نظام ها آدم ها را مغزشویی می کند ولی فاقد تفکر خلق نمی کند. کسانی که مغزشویی می شوند، لزوما آدم های دیوانه نیستند، فاقد تفکر نیستند، توانایی درک و فهم این افراد مثل بقیه آدم هاست اما فقط در همان چارچوب تعریف شده ای که نظام و یا سازمان ها ایجاد و تعریف کرده است. ما نمی توانیم بگوییم این آدم ها فاقد تفکرند چون در آنصورت عاملیت و قابلیت (agency) افراد را نادیده گرفته ایم. این موضوع مورد توجه آرنت هم نبود. چیزی که بیشتر مورد نگرانی آرنت بود "فکر نکردن" بود نه ابتذال بنفسه. اما مهمتر از همه سوالی که مطرح می شود این است که چه چیز باعث "فکر نکردن" می شود؟ یا چه روند و یا پروسه فکری، حسی و یا کنشی منجر به "فکر نکردن" می شود؟ محتوای این سوالها تجربی و یا همان آپاستوریوری (a posteriori) است که آرنت بصورت پراکنده به آن اشاره کرده است اما من فکر می کنم کافی نیست. ولی مسئلهء "فکر نکردن" یک روند تاریخی است که آرنت هم به آن بارها اشاره می کند. او با این موضوع درگیر بود که چه پروسه ای طی می شود تا به مرحله ای می رسد که مردم از "فکر کردن" در مورد خاصی باز می ایستند. مرحله ای که قتل افراد مربوط به یک قشر خاص مذهبی و یا نژادی، آنقدر عادی می شود که نیاز برای یک لحظه تأمل هم ندارد. این روند عادی سازی نفرت و شر آرنت را خیلی درگیر کرده بود. برای آرنت، فکر نکردن خودش هم یک امر مبتذل نبود بلکه یک چیز بی سابقه، غیرمعمول و غلط بود.
در همین کانتکست نگاه کنید به وضعیت هزاره ها. کشتار هزاره ها برای گروه های طالبان، داعش، و دیگر گروه های سنی افراطی آنقدرعادی و پیش پاه افتاده شده است که حتی آنها را در مکاتب و زایشگاه ها هدف قرار می دهند. به همین خاطر است که من فکر می کنم، ما باید در برداشت و بررسی های مان نسبت به وضعیت که هزاره ها قرار دارد محتاط باشیم. ما نمی توانیم از چارچوب های تئوری هانا آرنت وضعیت هزاره ها را بررسی و توضیح بدهیم، چرا؟ چون وضعیت که منجر به کشتار هزاره ها می شود پیچیده تر از امر "فکر نکردن" و واژه های نفرت انگیز است. من صورت کلی ادعای کریمی را رد نمی کنم چون بار سنگین کلمات نفرت انگیز را درک میکنم ولی تمرکز روی آنها صورت مسئله را تیره و درک نکردنی می کند. کشتار هزاره ها در افغانستان (حتی در کویته پاکستان) یک امر الهیاتی است. از نظر سنی های افراطی، قتل هزاره ها ثواب دارد چون آنها شیعه اند و شیعه ها از نظر آنها مسلمان نیستند. ما میدانیم که مولوی های سنی هم در زمان عبدالرحمن خان و هم در زمان طالبان هزاره ها را کافر می پنداشتند. در این سالها، روایت و درک طالبان و دیگر گروه های سنی افراطی چندان تغییر نکرده است.
به همین خاطر، ما نمی توانیم وضعیت هزاره ها را با وضعیت که آرنت در قضیه آیشمن بحث می کند مقایسه کنیم. آرنت بحث عادی سازی شر و نفرت را که باعث قتل میلیون ها یهودی شد در میان میگذارد. از جهاتی، قتل عام هزاره ها شباهت های زیادی با قتل عام یهودی ها دارد اما در مورد هزاره، تنها شر و نفرت نیست که آنها را و حتی کودکان شان را که هنوز در بطن مادر هستند واجد قتل می بینند؛ یک چیز دیگری است و آن همان امر الهیاتی است که در سراسر این مطلب من به آن اشاره کردم. علت کشتار هزاره ها در افغانستان را می شود به مسایل تاریخی و نژادی ارجاع داد اما کانالی که از آن امر قتل عام صورت گرفته است دینی/اسلامی است. بدین خاطر، من فکر می کنم، در نوشته ها و بحث های مان باید به این باریکی ها توجه کنیم. علت قتل و کشتار هزاره ها مضاعف و پیچیده تر از آن چیزی است که آرنت در قضیه آیشمن در مورد کشتار یهودی ها می پردازد. در جهان معاصر، ما به چارچوب و مفاهم بهتر و جدیدتر نیاز داریم که بتوانیم وضعیت هزاره ها را توضیح بدهیم.
---
نکته:
1) دانش من در باره هانا آرنت و کارهای او از جهاتی محدود است. من نوشته های او را در کالج خوانده بودم و آن سالها قبل بود که بسیار کمی به یادم مانده است. بعد از آن، فقط به صورت گلچین چیزهای از او خواندم، خصوصا مقاله اش در مورد مهاجرت را.
2) چیزهای که من در این نوشته یاد کردم اشاره به این کتاب هانا آرنت است:
کلمه الله را بیشتر افراطیون مسلمان، سلفی ها، وهابی ها و بنیادگرایان دینی به کار می برند. از به کار بردن این کلمه در فارسی باید پرهیز کنیم. کلمه خوب تر برای آن موجود موهم آسمانی داریم و آن همین واژه "خدا" است. خدای فارسی ها مهربانتر و قابل فهمتر است نسبت به خدای اعراب. خدای فارسی همان خدای مولانای بلخی، بیدل، حافظ و سعدی و شاهنامه است.
در نیویورک تایمز خواندم که ورتان گریگورین درگذشته است. همین دو روز پیش. خیلی غمگین شدم. او کتابی در مورد افغانستان زیر دست داشت. البته بازنویسی همان کتاب ظهور افغانستان مدرن بود. سال 2014 برش نامه نوشتم. آن زمان رئیس کارنگی کورپرشن نیویورک بود. خیلی مهربان بود. برایم جواب نوشت که فعلا کار کتاب تکمیل شده اگر نیازی به کمک داشتم برت تماس می گیرم. من منتظر بودم که چه وقت کتابش را چاپ می کند اما دو روز پیش شنیدم که درگذشته است. به فرزندش نامه تسلیت نوشتم. برای دستاوردها و اینکه چقدر به این جامعه کمک کرد این مقاله نیویورک تایمز را بخوانید. چندین کتاب در مورد افغانستان مدرن نوشته شده است ولی کتاب گریگورین بهترین کتابی است که من تا هنوز در باره تاریخ افغانستان در چند سال اخیر خوانده ام. فکر می کنم به فارسی ترجمه شده است.
آمدند، تار و مار کردند، حالا بر می گردند. بعد می ماند مردم بخت و فلک زده که نه راه فرار دارند و نه هم توان مقابله با دیو توحش. حالا یک عده از اینها شادی می کنند که آهای آمریکا را به زانو نشاندیم. نه، به زانو ننشاندی، اینها خود شان بیرون می شوند. ماموریت شان به پایان رسیده است. سیاست جنگ ها همیشه این طوری است. می آیند، می کشند و بعد بر میگردند از همانجا که آمده بودند. در دنیای جنگ، هیچ چیز پایدار نیست. تنها چیزی که پایدار است و قابل تغییر نیست حماقت مردم افغانستان است. آنها تحمیق تاریخی شدند. به خود می بالند که آمپراطورها را شکست داده اند. نمیدانند که آمپراطورها همیشه جنگ های شان مقطعی است. از یک جایی شروع می کنند و از یک جایی دیگر خارج می شوند.
فکر تان جایی دیگر نرود. منظور اندازه قد است. دیروز یکی از پادکست های بی بی سی را می شنیدم، خانمی که خودش قدپخش تشریف داشت عرض می کرد که همیشه مورد تبعیض قرار گرفته است. یک سری استاتستیک ارایه کرد که در بازار کار افراد قدپاین همیشه به حاشیه رانده شده اند. مثلا، معاش افراد به تناسب قد شان بررسی می شود اما این تصویر تاریکتر می شود وقتی زن ها را در این امر اضافه کنیم. آنها دو برابر مردان قدپخش مورد تبعیض قرار می گیرند. حالا چاقی و این چیزها را به آن بیافزایم، یک دنیای اورویلی به ما ترسیم می شود. بعله، دنیای کاپیتالیزم این طوری است. انسانها تکثیر می شوند در اعداد و کتیگوری های که مثل اقلام در بازار ارزیابی می شوند.
دیروز از یکی از استادانم شنیدم که حالا زوم دیسمورفیا به یک موضوع جدی اجتماعی تبدیل شده است. دیسمورفیا همان بدبینی و یا بدشکلی است و حالا به یک نوع مریضی روانی تبدیل شده است. ظاهرا خیلی ها از سیمای شان در زوم خوشحال نیستند. حالا بعضی از این افراد زیر تیغ جراحی رفته اند تا سیمای شان را برای زوم درست کنند.
خیلی از این افراد متوجه نمی شوند که شاید بخشی از آن بدشکل ظاهر شدن ربطی به تکنالوژی داشته باشد. خودم بارها متوجه شدم که خیلی از آدم های که در زوم ظاهر می شوند هزار رقم آمادگی می گیرند، جدا از اینکه خوب به سر و صورت شان می رسند، پس زمینه را هم دیکور می کنند. کتاب میچینند، عکس می گذارند و هزار رقم چیزهای دیگر که جلب توجه باشد. بعلی، این دیسمورفیا مسیله ای جدی است حالا.
یکی از خوبی های وبلاگ این است که شما نیاز نمی بینید هر لحظه به آن سر بزنید، مثلا بخواهید ببینید که کی لایک کرده و کی کامنت گذاشته است. نوشتن که نیاز به لایک ندارد. نوشتن یک پروسه ذهنی است نه حسی هرچند حس دلیل ذاتی نوشتن است. سایت های کورپریت مثل فسبوک و تویتر هم آن حس ارگانیک را در آدم خشک می کند و هم بر کندی ذهن می افزاید که در دراز مدت شما نیاز نمی بینید چیزی بنویسید که روحا و قلبا نگران آنید بلکه چیزی می نویسید که میخواهید لایک و کامنت جمع کنید. این پروسه کالایی شدن آدم هاست. در دراز مدت تاثر مخربی خواهد گذاشت به حدی که اگر شخص پست و یا تویتش به حدی کافی لایک و کامنت جذب نکند ممکن است منجر به افسردگی و از دست دادن اعتماد به نفس شود.
امروز صبح زود رفته بودم برای دویدن. تاریک بود. نصف راه بودم یک دفعه از داخل جنگل یک گرگ کفتار از پیشم دوید. اول یکه خوردم. بعد خیلی دلم برش سوخت. شاید آنجا را امن یافته بود تا شب را صبح کند. دو ماه پیش رفته بودم کوهنوردی، دو تا از این کفتارها مرا دنبال کردند. خیلی لطف کردند مرا تنها نگذاشتند. برای احتیاط یک درخت خشک را از ریشه کندم و پشت سرم کشال کردم تا از پشت سر مرا غافلگیر نکنند.
میبینم که این روزها صفحات فسبوک بعضی از فعالین هزاره بسته می شود. این خیلی وحشتناک است و این نشان میدهد که چقدر فسبوک آسیب پذیر است. خطر انبار اطلاعات روی یک شبکه مشکلش همین است. من می خواهم از همه دعوت کنم که برگردید به وبلاگ نویسی. در این فضا اصلا جایی برای کنترول و تهدید وجود ندارد. همان فسبوک را ایلا کنید به فسبوک چلوونکی های افراطی و قبیله گرا. یا از آن پهنه فقط برای پخش لینک مطلب تان استفاده کنید. یا از طریق پیام خانه اش. مثلا من اینجا مطلب می نویسم بعد لینکش را به دوستانم از طریق پیام خانه فسبوک میفرستم تا اذیت شان کنم تا اینجا بیایند.
